الروض المعطار فی خبر الأقطار (کتاب)کتاب «الروض المعطار فی خبر الاقطار»، تالیف ابو عبدالله، محمد بن عبد المنعم حمیری ( قرن هفتم)، از جمله فرهنگ‌نامه‌های جغرافیایی است که در اندلس تدوین شده است. ارزش این اثر، بدین جهت است که مطالب را از منابعی نقل کرده که بسیاری از آنها از بین رفته‌اند. ۱ - انگیزه نگارشنویسنده، در مقدمه کتاب، هدف خود را از نگارش این مجموعه این گونه تشریح می‌کند: «همانا قصد من از این مجموعه عبارت است از ذکر مکان‌های مشهور نزد مردم عرب و عجم و سرزمین‌هایی که حکایتی در باره آنها گفته شده و در ذکر آنها فایده و کلام حکمت آمیزی یا خبر ظریف یا معنای ملیح یا عجیبی است و ایراد آن نیکوست، اما آنچه را نزد مردم عجیب است، ولی فایده و حکمتی در آن نیست متعرض نشده‌ام. هم چنین اگر قصد استقصای اماکن و بقاع را داشتم، کتاب، مفصل می‌شد و بهره‌وری از آن اندک می‌گشت؛ بنابراین به ذکر بقاع مشهور و اماکنی که در ذکر آن فایده‌ای است، اکتفا کردم». ۲ - معرفی کتابدر اندلس، معجم‌های جغرافیایی بزرگی تصنیف شد که در تالیف معجم‌های بزرگ شرق ، همچون « معجم البلدان » تاثیر بسیاری داشته است. نویسندگان این معجم‌ها با استفاده از آثار جغرافیایی و هم چنین با اتکای به علم و مشاهدات مستقیم خود و بهره گرفتن از اطلاعات مردم بومی هر منطقه، اقدام به تالیف این آثار می‌کردند. اولین معجم بزرگ جغرافیایی، توسط « بکری » (۴۰۵- ۴۷۸ ق) تالیف شد. «الروض المعطار»، از دیگر آثاری است که به شیوه فرهنگ نامه‌ای در اندلس گردآوری شده است. حمیری ، تحت تاثیر بکری اقدام به تالیف این اثر نمود. حاجی خلیفه ، دو کتاب را با این عنوان نام می‌برد و یکی را مربوط به سال ۹۰۰ ق، می‌داند و تاریخ دیگری را ذکر نکرده است. پرونسال، معتقد است دو متن از کتاب فوق وجود داشته که از لحاظ زمانی یکی پس از دیگری بوده است و دو مؤلف از خاندان حمیری به تالیف و تصنیف در این مورد پرداخته‌اند که یکی از آنها مربوط به قرن نهم است و دیگری به قرن هفتم بازمی گردد. با توجه به اینکه ابن خطیب (۷۷۶ ق)، از این اثر استفاده کرده، لذا مطمئن می‌شویم که دو نسخه از این کتاب تالیف شده است؛ گرچه حمیری اثر خود را با ادریسی مقایسه کرده، اما ارزش کار او به هیچ وجه قابل مقایسه با ادریسی نیست. ۳ - ساختار کتابدر ابتدای اثر، مقدمه محقق و مؤلف آمده است. متن اثر، همانند «معجم البلدان» مجموعه مطالبی در باره شهرها ، مکان‌ها، کوه‌ها، رودها و منطقه هاست که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. این فرهنگ نامه در عین حال یک جغرافیای توصیفی و مجموعه عجایب و تاریخ سیاسی دورانی معین و یک جنگ ادبی شامل مقداری فراوان شعر و نثر است. ۴ - گزارش محتوا۱. حمیری، به ترتیب حروف الفبا، به شرح مواضع جغرافیایی پرداخته و مسافت‌های بین شهرها را ذکر کرده است. او، از آثار جغرافیایی شرقی اطلاعات اندکی داشته و تنها منابع او، چند اثر جغرافیایی اندلس بوده است. با مقایسه «روض المعطار» و « نزهة المشتاق » ادریسی، متوجه می‌شویم که تقریبا تمامی مطالب مربوط به شهرهای اندلس را از «نزهة المشتاق» گرفته است. علاوه بر این اثر، دو کتاب « المسالک و الممالک » و « معجم مااستعجم » بکری مورد استفاده فراوان حمیری قرار گرفته است. رحله ابن جبیر نیز از منابع حمیری شمرده می‌شود. در واقع اثر حمیری در مقایسه با سایر آثار جغرافیایی، ارزش علمی زیادی ندارد و هنر او تنها در تنظیم توصیف شهرها بر اساس حروف الفبایی است و از این جهت باید او را آخرین مؤلف فرهنگ نامه نویس جغرافیایی در اندلس شمرد. ۲. قلقشندی ، به صورت کوتاه از این اثر یاد کرده و مقری نام کامل آن را، «الروض المعطار فی ذکر المدن و الاقطار» آورده است. حاجی خلیفه در « کشف الظنون » از آن به صورت‌های مختلف «الروض المعطار فی اخبار الاقطار»، «الروض المعطار فی خبر الاقطار» نام برده است. در نسخه‌های خطی موجود این اثر هم نام آن با اختلاف در جزء «اخبار» و «اقطار» منعکس است. در باره تاریخ تالیف کتاب، قرائن تاریخی مندرج در متن «الروض»، از آغاز سده ۸ ق/ ۱۴ م، فراتر نمی‌رود. در واقع جدیدترین تاریخ تصریح شده در «الروض»، مربوط به درگذشت محیی الدین ابو زکریا یحیی بن شرف النواوی در ۶۷۶ ق، است. ۳. کتاب، در باره مشرق عربی مطلب زیاد دارد، اما به اندازه آفریقا و مغرب و اندلس نیست. به گفته خود مؤلف مطالب این کتاب، در مجموع از دو گونه اقطار (جغرافیا) و اخبار (تاریخ) است. او، در صدد بوده است که بنای کار خود را بر ایجاز و اختصار بگذارد و قصد داشته اثر خود را به صورت وسیله‌ای برای انبساط خاطر خوانندگان و مونسی برای اوقات تنهایی افراد قرار دهد. وی، در پایان مقدمه از اینکه با اشتغال به این تالیف دنیایی، از پرداختن به علوم آخرت باز مانده است، خود را سرزنش می‌کند، اما با توجه به محتوای سودمند آن و اینکه برخی دانشمندان پیشین، این راه را طی کرده‌اند، تسلی می‌یابد و در نهایت از درگاه خداوند آمرزش می‌خواهد. ۴. با بررسی محتوای اثر ابن عبد المنعم، برخی مطالب مقدمه او مورد تصدیق و بعضی دیگر مورد تردید قرار می‌گیرد. تفصیلات بسیار راجع به برخی جاها و اخبار و حوادث تاریخی مربوط به این نقاط گاه از حد اختصار فراتر می‌رود (که با غرض مؤلف که همانا ایجاز و اختصار است، منافات دارد). در بعضی موارد، در برابر این افراط، با تفریط مواجه می‌شویم، چنان که اطلاعات ارائه شده در ذیل برخی از مناطق جغرافیایی، از حد ذکر نام منطقه کلی محل یا فاصله آن نسبت به برخی جاهای دیگر فراتر نمی‌رود و هیچ نکته تاریخی یا بدیع در بیان مؤلف در باره آن جا دیده نمی‌شود. ترتیب الفبایی نام‌ها، اگرچه در حرف اول رعایت شده است، اما در مورد حرف‌های بعدی همیشه دقیق نیست. در بسیاری از موارد هم مطالب این کتاب نقل و اقتباس‌هایی است که از «نزهة المشتاق» و یا سایر کتب صورت گرفته است. ذهن عجایب پسند مؤلف، او را به نقل بعضی شایعات زمان نیز وادار کرده است. بعضی اشتباهات جغرافیایی مؤلف هم در این اثر مشاهده می‌شود. اما با وجود ملاحظات یاد شده، نمی‌توان در ارزش و اهمیت «الروض» تردید کرد. ۵. این کتاب، ویژگی‌های غیر قابل انکاری دارد. اقتباس‌های گفته و ناگفته مؤلف که اثر او را به صورت نسخه دوم مآخذش درآورده، در حال حاضر که مثلا تنها جزئی کوچک از اثر «بکری»، در مورد اندلس در دست است، اهمیت بسیار دارد. در مقایسه با اطلاعات بکری در باره سرزمین‌های اسلاونشین، روایت «الروض» کامل تر به نظر می‌رسد. مآخذ اصلی بسیاری که در «الروض» از آنها بهره برده شده، هنوز شناخته نیست و اگر نقل قول‌های ابن عبد المنعم از آنها نمی‌بود، کاملا برای همیشه مفقود می‌شدند. ۵ - وضعیت کتاباز کتاب، دو نسخه خطی موجود است که محقق کتاب، احسان عباس با تکیه بر آنها و با تحقیق مآخذ مطالب، در هر موضعی منبع حمیری را ذکر کرده است. [۱]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن عبد المنعم، ج۴، ص۲۰۰- ۲۰۳.
[۲]
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، کراچکوفسکی، ترجمه ابو القاسم پاینده، ص۲۵۰- ۲۵۳.
۶ - مشاهده آنلاین کتابالروض المعطار فی خبر الاقطار. ۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |